Về thăm Đảo Lý Sơn không thể không đến Đền Bà Roi. Đây là Đền thờ một người con gái của Thủy Tổ tộc Phạm (Văn) từ thời các vị tiền hiền khai cơ lập ấp dựng xây nên đảo. Bà đã tử tiết vào trưa ngày 15 tháng 5 âm lịch năm 1645, cách nay 366 năm. Đoàn đại biểu BLL họ Phạm Việt Nam đã đến dâng hương tại Đền khi về thăm bà con họ Phạm trên đảo Lý Sơn vào mùa xuân năm 2010.

Khi đọc hồ sơ Di tích lịch sử nhà thờ và quần thể di tích của tộc Phạm (Văn) ở thôn Đông, xã An Vĩnh, huyện đảo Lý Sơn, mấy dòng chữ trong bài phát biểu của Phó Chủ tịch UBND huyện Lý Sơn Nguyễn Thanh Tùng đã thu hút sự chú ý của tôi: “Đây là một nhân thần duy nhất tại Lý Sơn và cũng là nhân thần người Việt duy nhất hiếm có ở tỉnh Quảng Ngãi”. “Bà con trong tộc cùng dân làng đã tưởng nhớ công ơn của bà do đã bất khuất bảo vệ quê hương, thương dân nên lập miếu thờ Bà”. Ngôi miếu đó được tu sửa, tôn tạo và giữ gìn được đầy đủ nguyên vẹn các săc phong, thần phả, các đồ tế tự và trang trí cổ xưa, trong đó có một săc phong từ thời Tự Đức thứ 15 tức là năm 1862. Ngôi đền đó có tên là “TRINH TỊNH ĐƯỜNG”, dân gọi nôm na là Dinh Bà Roi, Đền Bà Roi, Miếu Bà Roi ở ngay sát bờ biển của Đảo Lý Sơn.

Di tích Trinh Tịnh Đường tức là Dinh Bà Roi, tọa lạc tại thôn Đông, xã An Vĩnh, huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, Đây là một trong những ngôi đền độc đáo, đặc trưng cho lối kiến trúc cổ xưa kiểu tôn giáo tín ngưỡng thời Nguyễn, nổi tiếng uy nghiêm, linh hiển được nhân dân trọng vọng tôn thờ.

Theo phả hệ, sắc phong, thần tích và những tài liệu Hán - Nôm mà tộc Phạm (Văn) còn lưu giữ thì Bà Roi tên thật là Phạm Thị Lôi, tên chữ là Phạm Tiên Điều sinh năm 1629 thời chúa Nguyễn Phúc Nguyên, tại xóm Xó La, làng An Vĩnh trong một gia đình danh gia vọng tộc. Bà là thứ nữ của Thủy tổ họ Phạm (Văn) một trong 6 tộc họ tiền hiền của làng An Vĩnh tên là Phạm Văn Huệ và thân mẫu là Bùi Thị Toại. Thủy tổ Phạm Văn Huệ có 5 người con, 3 nam, 2 nữ. Bà Roi nết na, xinh đẹp, da trắng như tuyết, mắt sáng tựa sao, tóc dài chấm gót. Chánh đội trưởng thủy quân Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật gọi bà là tổ cô.

Tương truyền rằng, năm Ất Dậu - 1645, nàng Roi tròn 16 tuổi, cái tuổi trăng tròn, nàng đẹp rực rỡ. Vào buổi trưa ngày 15 tháng 5 âm lịch, giặc Tàu Ô kéo vào đảo cướp bóc, đốt phá xóm làng. Nàng Roi thấy giặc vội chạy ra biển tìm cha và dân làng để báo tin, nhưng bị giặc phát hiện; và truy đuổi nàng đến vũng Thầy Tu (còn gọi là Vũng Lúa) - nay là chổ diễn ra lễ đua thuyền truyền thống của huyện đảo Lý Sơn. Cùng đường và sợ bị sa vào tay giặc, càng không chịu để bị tấm thân bị ô uế, nàng nhảy xuống đó tự vẫn. Dưới biển, lạ thay, nàng vẫn trong tư thế tựa như ngồi thiền, tóc xõa phủ vai, mặc sóng chao, gió lớn! Bà con trong làng tiếc thương, đem xác nàng về chôn cất và lập đền thờ. Bà mất vào ngày rằm tháng 5 năm Ất Dậu - 1645, nhưng để tránh ngày trai giới, bà con tộc họ Phạm (Văn) hằng năm vẫn thường xuyến tế tự Bà Roi vào ngày 16 tháng 5 âm lịch.

Trong tâm thức ngưỡng vọng của người dân xứ đảo, Bà Roi là bậc phúc thần cao tổ, chí hiển linh, báo ứng mọi điều nhằm phò hộ, độ trì chở che an lành dân chúng. Là nhân thần người Việt nữ duy nhất ở Lý Sơn, Bà Roi là biểu tượng cao đẹp của chủ nghĩa yêu nước chống ngoại xâm, tinh thần trung trinh liệt nữ và là biểu tượng cao đẹp về tình thương yêu, đoàn kết gắn bó cộng đồng. Bà là chỗ dựa vững chắc trong đời sống tâm linh bái vọng của người dân xứ đảo.

Mới đầu, Đền Bà Roi chỉ là một ngôi miếu nhỏ, đơn sơ. Tôn kính Bà nên năm Đinh Dậu, Thành Thái thứ 9 (1897), từ ngôi miếu nhỏ, các ông Phạm Văn Thọ, Phạm Hữu Kính và dân làng đã thành tâm hiến đất, cúng tiền và góp công xây dựng nên Miếu thờ Bà lấy tên là Trinh Tịnh Đường. Đến nay ngôi đền vẫn được giữ nguyên vẹn từ lần xây dựng cách nay 114 năm ấy mặc cho bao nhiêu tác động của thời gian và thiên nhiên khắc nghiệt. Ngôi đền này tọa lạc ven bờ nam đảo, trước đền ngoài bình phong trụ biểu, là ngôi mộ an táng Bà. Đền được xây theo dạng hình chử tam bằng vôi vữa, gồm tiền đường, chánh điện và hậu cung, ngói lợp âm dương. Trên nóc mái có hình lưỡng long tranh chầu, hai đầu hồi đắp nổi cá chép hóa long và sơn vẽ hình muông thú, hoa cỏ. Nội thất là những bức hoành phi: chính diện là ba chữ Diệu Anh Linh, bên phải là chữ Ân đức, bên trái là chữ Tâm thành và hai câu liễn thờ chạm khắc công phu, sơn son, thếp vàng uy nghi, lộng lẫy:

“Vạn cổ di dung tồn tự điển,
Thiên thu hích dịch ngưỡng chung linh”.

NHỮNG CUỘC VIẾNG THĂM

Như lời phát biểu của ông Nguyễn Thanh Tùng, Phó chủ tịch UBND huyện Lý Sơn trong lễ kỷ niệm 395 năm ngày bà Phạm Tiên Điều tử tiết tại Trinh Tịnh Đương năm 2004: “Công lớn của bà là báo động cho dân làng biết có giặcTầu Ô đến, để cho dân làng tránh sự sát hại của chúng

Tiến sĩ Phạm Thị Ninh, cán bộ Viện khảo cổ học – Viện KHXH Việt Nam đã nhiều lần ra đảo Lý Sơn để nghiên cứu khảo cổ học phát biểu: “ Là con cháu của một nhánh dòng tộc Phạm (Văn) hiện đang sinh sống tại Hà Nội, tôi vô cùng tự hào vì trong dòng tộc Phạm (Văn) trên đảo Lý Sơn đã sản sinh ra một tấm gương liệt nữ, sau trở thành vị nữ nhân thần như Bà Roi (Phạm Tiên Điều) và một vị anh hùng chánh đội trưởng thủy quân Hoàng Sa – Phạm Hữu Nhật, đã có công lớn trong việc bảo vệ chủ quyền lãnh hải của Tổ quốc”

Di tích Trinh Tịnh Đường là một trong những lăng miếu mang đặc sắc đời sống tâm linh của người dân trên đảo, nên các nhà nghiên cứu văn hóa lịch sử cùng nhân dân khắp nơi vẫn thường xuyên đến đây tham quan nghiên cứu, dâng lễ cầu nguyện phúc lành, bàn góp việc đời, việc nước và động viên nhau chăm lo xây dựng tổ nghiệp với niềm tin sẽ được linh nghiêm. Nhân ngày kỷ niệm Bà và ngày hoàn nguyện được bà con tộc họ và ban khánh tiết các sở tự Đình Làng An Vĩnh, xóm Đông, Lân An Hòa về dự và phối thờ. Đã có rất nhiều văn nhân, mặc khách đến đây thăm viếng.

Có lần sững sờ trước cảnh thâm u, nghiêm cẩn nơi sở tự, TS Đoàn Ngọc Khôi – cán bộ nghiên cứu văn hóa truyền thống Quảng Ngãi đã thốt lên rằng: “Cảnh xưa miếu cũ hồn liệt nữ / Dặm dãi trăng soi bóng Tịnh Đường”. Trong lưu bút ngày 03 tháng 7 năm 2004, TS Đoàn Ngọc Khôi khẳng định: “Di tích miếu Bà là di sản văn hóa – Lịch sử vô cùng có giá trị đã phản ánh qúa trình khai phá, lập làng gian khổ và oanh liệt của người Việt trên đảo. Các văn bản chử Hán còn lưu lại trong nhờ thờ bà đã minh chứng sự linh ứng của Bà, luôn hiển thánh bảo vệ cuộc sống bình yên cho người dân”, Khi đến đây, cố GS, Nhà giáo ưu tú Nguyễn Đình Thảng viết “Đền thờ thánh mẫu nay còn đó, Đất đẻ Tiên Điều gái mấy ai?”. Nhân kỷ niệm 359 năm ngày lễ kỵ, ngày 16 tháng 5 năm Giáp Thân - 2004, cố GS Trần Quốc Vượng - Đại học Quốc gia Hà Nội đến dự đã phát biểu cảm tưởng ghi lại: “Bản sắc phong từ thời Tự Đức thập ngũ niên (1862) đã chứng tỏ, Trinh Tịnh Đường là một ngôi đền rất linh thiêng - nổi tiếng từ xưa”. Sau khi đối chiếu luật di sản và lý giải về sự “Rất cổ” của di tích này, cố GS Trần Quốc Vượng nói: “Tôi rất mong các quý cấp văn hóa - xã hội nhanh chóng làm thủ tục để được công nhận di tích di sản cấp Quốc gia”.

Trước đó ngày 15/10/2003, UBND huyện Lý Sơn đã có công văn số 148/UB gửi cơ quan văn hóa địa phương cho lập hồ sơ, đề nghị cấp có thẩm quyền xếp hạng 5 di tích lịch sử, trong đó có Dinh Bà Roi.

Với giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống và chính trị ấy, di tích Trinh Tịnh Đường không đơn thuần bó hẹp trong phạm vi một gia tộc hay một địa phương mà nó phải sớm được coi là một tài sản quốc gia như bản thân nó vốn có.

Tiếc rằng, đến nay Đền Bà Roi – Trinh Tịnh Đường vẫn chưa được đặt vào đúng vị trí mà nó đáng được đứng từ lâu, điều đó hạn chế việc bảo quản, tu bổ và làm lãng phí khả năng phát huy tác dụng giáo dục về lịch sử và xã hội của một di tích có giá trị.

Thành Định - Thúy Lan


Đoàn đại biểu BLL họ Phạm VN thăm mộ Bà Phạm Tiên Đièu trong khu Đền Bà Roi