Kỳ 2: Vì nước quên thân

TT - Chỉ rộng 10km² với dân số chừng hai
vạn người, song huyện đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) có đến gần 100 di tích.
Trong đó có nhiều di tích lịch sử về đội Hoàng Sa một thời giong buồm
ra khơi giữ gìn chủ quyền biển đảo cho quốc gia. Câu ca "Hoàng Sa trời nước mênh mông. Người đi thì có mà không thấy về. Hoàng Sa mây nước bốn bề. Tháng hai khao lề thế lính Hoàng Sa" như nhắc nhở hậu thế ghi nhớ công ơn của những chiến sĩ vì nước quên thân.

Tượng đài đội Hoàng Sa - Bắc Hải vừa xây dựng xong trước Bảo tàng Hoàng Sa trên đảo Lý Sơn - Ảnh: Kim Em

Kỳ 1: Chinh phục biển khơi

Những hùng binh Hoàng Sa

Trong Đại Nam thực lục chính biên của Quốc sử quán
triều Nguyễn có ghi: “Tháng giêng năm Ất Hợi (1815), sai bọn Phạm Quang
Ảnh thuộc đội Hoàng Sa ra đảo Hoàng Sa xem xét đo đạc thủy trình...”.
Mới đây, vào tháng 3-2009, ông Đặng Lên ở thôn Đồng Hộ, xã An Hải đã
cung cấp cho ngành văn hóa - thông tin tỉnh Quảng Ngãi bản gốc về sắc
chỉ của vua Minh Mạng vào ngày 15-4 năm Minh Mạng thứ 15, tức năm Ất
Mùi 1835, ghi rõ: “Giao cho ông Võ Văn Hùng ở Lý Sơn chọn những người
bơi giỏi và khỏe mạnh để gia nhập đội thuyền, giao cho ông Đặng Văn
Siểm (thuộc dòng họ đang giữ sắc chỉ) làm nhiệm vụ dẫn đường và giao
cho ông Võ Văn Công phụ trách hậu cần”.

Sắc chỉ này thêm một lần làm sáng tỏ chuyện người dân
Lý Sơn được triều đình nhà Nguyễn giao nhiệm vụ trông coi Hoàng Sa.
Trong Việt sử thông giám khảo lược, đến năm 1876 quân Pháp xâm lược uy
hiếp vùng biển VN nên hải quân VN mới bị ngưng trệ, đội Hoàng Sa bị bãi
bỏ. Như vậy trải qua hơn bốn thế kỷ, đội Hoàng Sa được hình thành và
giữ trọng trách lớn lao trong việc bảo vệ chủ quyền của đảo Hoàng Sa.
Ông Nguyễn Từ, 78 tuổi - người trông nom Âm Linh tự, nơi thờ những
chiến binh Hoàng Sa trên đảo Lý Sơn - kể: “Từ nhỏ tôi đã được ông nội
và cha kể chuyện về những trai tráng ở trên đảo được ra coi ngó Hoàng
Sa theo lệnh vua. Mỗi lần ra khơi theo chiếu vua ban, lính Hoàng Sa
được mang theo sáu tháng lương thực, nước uống, một chiếc chiếu, một
đòn tre cùng một thẻ bài nêu rõ danh tính quê quán. Họ ra khơi bằng ghe
bầu, lại chèo bằng tay nên rất hay bị bão biển nhấn chìm hoặc cá lớn ăn
mất xác. Hai câu ca Mãn mùa tu hú kêu thanh. Cá chuồn đã vãn sao anh
chưa về đến nay vẫn là lời ru buồn truyền kiếp trên đảo Lý Sơn”.

Chính vì ra khơi gặp nhiều rủi ro bất trắc nên để
những người lính Hoàng Sa lên đường đi làm nhiệm vụ yên lòng, cư dân
đất đảo tổ chức lễ khao lề thế lính. Những chiếc ghe bầu giả, đáy ghe
làm bằng thân cây chuối, thân bằng tre có giấy điều dán kín. Trong
khoang lái có bốn hình nhân làm bằng giấy điều hoặc bằng rơm. Trên
thuyền có đặt linh vị của người lính Hoàng Sa.

Trong lễ khao lề, pháp sư khấn vái bà Thủy Long gửi
linh hồn người chết về cho tổ tiên và linh hồn người sống vào hình nhân
thế mạng cho thuyền giả trôi ra biển để họ yên tâm lên đường làm nhiệm
vụ. Đội Hoàng Sa đi làm nhiệm vụ bao giờ cũng cần có hiệu lệnh để liên
lạc với nhau. Ở vùng biển khơi người ta lấy con ốc u làm hiệu lệnh liên
lạc và cũng là lời chào nhau khi đội Hoàng Sa xuống ghe từ biệt đất
liền đi làm nhiệm vụ trên đảo, chính vì vậy nên trong lễ khao lề thế
lính Hoàng Sa giữa dàn kèn trống bao giờ cũng có người thổi ốc u. Ông
Nguyễn Tín - ở thôn Đông, xã An Hải, người thổi ốc u ở Âm Linh tự -
nói: “Dòng họ mình có ông Phạm Quang Tám từng tham gia đội Hoàng Sa.
Biết đâu trước biển khơi sóng gió, tiên tổ của mình đã chào từ biệt
đồng đội, từ biệt biển trời Tổ quốc bằng tiếng ốc u”.

Ông Nguyễn Từ cho hay ở Âm Linh tự, xuân thu nhị kỳ
đều có tế lễ. Đó là cúng rằm tháng giêng, đến 16-3 tổ chức lễ khao lề
thế lính Hoàng Sa, trung thu 15-8, 26-10 tổ chức lễ Hoàng Nguyện - lễ
tạ của ngư dân làm ăn trong năm. Dịp tết thì 24 tháng chạp lo lên
phướn, trong ba ngày tết tổ chức lễ cúng bái từng ngày.

Ông Phạm Thoại Tuyền - hậu duệ đời thứ tư của suất đội trưởng Phạm Hữu Nhật - thắp nhang trước ngôi mộ gió của ông Phạm Hữu Nhật trong ngày lễ khao lề thế lính Hoàng Sa - Ảnh: Minh Thu

Hình nhân và những ngôi mộ gió

Đi dọc trên đảo Lý Sơn có những ngôi mộ gió được làm
theo kiểu u hồn đắp nấm, đó là mộ của cai đội Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật,
Phạm Quang Ảnh. Người hiện nay vẫn âm thầm làm công việc làm phúc là
nặn những hình nhân bằng

đất sét là ông Võ Văn Toại, tuổi đã ngoài thất thập
với mái tóc trắng phau màu thời gian mà dân trên đảo gọi một cách kính
cẩn là ông thầy cúng. Mấy chục năm nay, ngày ngày ông Toại lặng lẽ lên
núi Giếng Tiền đào đất về nặn hình nhân, như để phần nào làm vơi đi nỗi
đau mất người thân của cư dân trên đảo.

Ông Toại kể rằng việc nặn tượng thay hình người chết
rất công phu. Ông phải lên đỉnh núi Giếng Tiền, là miệng núi lửa đã tắt
từ hàng triệu năm trước, để lấy đất sét, số lượng đất sét phải đủ để
đắp một hình nhân có kích thước như người thật. Cũng chính vì lý do
dùng đất sét nặn hình người chết mà từ xưa đến nay người dân đảo Lý Sơn
không bao giờ dùng đất sét làm nhà. Tượng nặn xong thì được mặc quần
áo, đồ liệm giống như người thật, linh vị đặt trên mặt, khiêng đặt vào
quan tài rồi làm lễ triệu vớt linh hồn, cúng cô hồn

trên biển xong mới tổ chức lễ nhập cốt. Một cỗ thuyền
mô hình với những mâm lễ được thả xuống biển cúng linh hồn cùng các vị
thần ngự ngoài biển khơi. Cúng chiêu hồn xong, người ta tin rằng linh
hồn người chết mất xác đã trở về nhập vào hình nhân để an nghỉ, phù hộ
cho những người thân còn sống. Quan tài được đặt xuống huyệt và lấp
đất, đắp mồ. Ngày giỗ, người thân ra mộ thắp hương, lễ thanh minh cũng
đi tảo mộ như những ngôi mộ khác. Theo ông Toại, tục đắp mộ gió của
người dân trên đảo có cách đây hơn 200 năm. Những ngôi mộ gió đầu tiên
trên đảo là mộ của cai đội Phạm Quang Ảnh cùng với 24 lính của hải đội
Hoàng Sa.

Gia phả của họ Phạm ở Lý Sơn ghi rằng ngày ấy cai đội
Phạm Quang Ảnh cùng 70 suất lính với năm chiến thuyền làm nhiệm vụ canh
giữ vùng biển và đo đạc thủy trình, tìm kiếm, khai thác những sản vật
quý cung tiến triều đình. Rồi một lần cai đội Phạm Quang Ảnh cùng hải
đội của mình gặp bão biển và không trở về. Vua Gia Long thân chinh ra
tận Lý Sơn làm lễ chiêu hồn cho các tử sĩ. Trong đoàn tùy tùng phục vụ
lễ chiêu hồn có một thầy phong thủy nổi tiếng nhất thời bấy giờ, thầy
phong thủy sai dân chúng lên núi Giếng Tiền lấy đất sét về nhào nặn cho
nhuyễn, rồi tự tay ông nặn đất thành hình 25 người đã chết. Ông cứ nặn
đến khi nào những người thân thấy giống người chết mới thôi.

Nặn xong 25 tượng đất của hải đội, ông lập đàn cúng
chiêu hồn ròng rã suốt đêm, gọi linh hồn các tử sĩ nhập vào tượng đất,
rồi đem an táng như người chết bình thường, cũng quần dài, áo the, khăn
xếp, cũng quan quách đầy đủ. Cai đội Phạm Quang Ảnh được chôn đầu tiên,
sau đó là 24 lính, xếp thành một hàng gồm 25 ngôi mộ. Thời gian và gió
mưa đã làm các ngôi mộ bị hư hại nên cư dân trên đảo đã đắp 25 ngôi mộ
riêng biệt thành một ngôi mộ lớn, dài hơn chục mét như hiện nay.


Tiến
sĩ Nguyễn Đăng Vũ, phó giám đốc Sở Văn hóa - thể thao và du lịch Quảng
Ngãi, cho biết từ khi triều Nguyễn thành lập đội Hoàng Sa, đội Bắc Hải,
hằng năm đến ngày 16-3 tại Lý Sơn đều tổ chức lễ khao lề thế lính Hoàng
Sa. Khi đội Hoàng Sa bị giải thể, lễ này vẫn cứ diễn ra nhưng không còn
mang ý nghĩa thế mạng nữa mà chỉ còn là lễ tế lính Hoàng Sa. Song ở địa
phương vẫn còn gọi theo tên cũ là khao lề thế lính chứ không gọi là
khao lề tế lính.


Người dân Lý Sơn từ lúc mới cất tiếng khóc chào đời đã nghe tiếng
sóng biển trong lời ru của mẹ. Lớn lên họ bơi lội trong sóng nước và
trở thành những Yết Kiêu, giong thuyền quăng lưới ra khơi xa, đến khi
nhắm mắt xuôi tay đầu cũng quay về hướng biển.