Hiện trên đảo Lý Sơn còn khoảng 24 ngôi nhà cổ có tuổi thọ từ 150 – 200 năm tuổi, được bảo tồn gần như nguyên vẹn cả kiểu dáng và kiến trúc cổ xưa.


Ngôi nhà cổ trên 150 năm tuổi của ông Dương Định, còn giữ nguyên kiến trúc, hiện trạng ban đầu.
​
Hệ thống nhà cổ ở Lý Sơn rất độc đáo, mang đặc trưng của một làng nông chài của những người dân miệt mài bám biển, góp phần thực thi và bảo vệ chủ quyền biển đảo của đất nước. Vì thế, mỗi ngôi nhà đều thấp thoáng bóng dáng của những đội “hùng binh Hoàng Sa”.  

Đến đất đảo, được thả mình vào không gian nhà cổ trong lòng bỗng bồi hồi, dậy lên tình yêu biển đảo. Tuy phải đối mặt với những trận bão tố, cuồng phong nhưng những ngôi nhà cổ trên đảo vẫn sừng sững hiên ngang giống như những binh thuyền của đội Hoàng Sa thuở trước phải vượt qua muôn trùng biển khơi để đến quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa thực thi nhiệm vụ.

Ông Dương Định, hậu duệ đời thứ 7, tộc họ Dương, ở thôn Tây xã An Hải, chủ nhân ngôi nhà cổ có niên đại trên 150 năm tuổi cho biết, hầu hết các nhà cổ ở đảo Lý Sơn là nhà thờ của các tộc họ gắn liền với sự tồn tại của đội binh Hoàng Sa thuở nào. Từ những ngày đầu khai phá hòn đảo hoang sơ này, tiền nhân của ông đã mua gỗ, thuê thợ từ đất liền ra đảo, làm nhà theo kiến trúc kiểu nhà rường đắp đất. Với hệ thống cột kèo “rau muống” chạm hình rồng hoặc đầu chim phụng và các hoành phi câu đối chạm khắc công phu. Nhà rường là theo cách gọi của từng vùng, có nơi gọi là nhà mái. Còn đắp đất là vì tiền nhân đã đắp thêm một lớp đất giữa hai mái để giảm bớt bức xạ nhiệt từ ánh nắng mặt trời, giúp ngôi nhà luôn thoáng đãng vào mùa hè và cũng ấm hơn trong mùa đông.

“Để giữ được nguyên trạng cấu trúc ngôi nhà cổ của tiền nhân, mỗi năm tôi phải đầu tư hàng chục triệu đồng để tu sửa, chỉnh trang những chỗ hư hỏng, mình là lớp hậu sinh con cháu nên phải có trách nhiệm gìn giữ và bảo tồn những gì ông bà tổ tiên để lại”. Ông Định tâm sự.

Nếu như ở những nơi khác, người xưa dùng đất đào ở những chân ruộng, trộn lẫn với rơm hay cây cau chẻ nhỏ rồi trét lên mái, thì ở Lý Sơn, chất liệu này được thay thế bằng cây cỏ đế hoặc là rơm rạ chở từ đất liền ra để đắp lên mái nhà. Kiểu thiết kế này vừa phù hợp với thời tiết khắc nghiệt trên đảo và cũng phòng tránh được hỏa hoạn.

Cụ Võ Hiển Đạt, 85 tuổi, ở thôn Tây, xã An Vĩnh, hiện là chủ nhân ngôi nhà cổ gần 200 năm tuổi cho biết, cụ đã gắn bó với ngôi nhà này hơn 80 năm và đã làm hết sức mình để gìn giữ bảo tồn ngôi nhà cho đến ngày nay, gần như toàn bộ ngôi nhà cổ của cụ Đạt được làm bằng gỗ mít. Trong nhà trang trí rất nhiều hoành phi, câu đối, nói về công đức của các vị tiền hiền của dòng họ, đã có công tham gia khai phá và thực thi chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa.

Theo cụ Đạt, ngôi nhà cổ của Cụ hiện đang sở hữu vừa là nơi để ở, vừa cũng là nơi thờ tự tổ tiên và những người con của dòng họ năm xưa đã tham gia vào đội Hoàng Sa kiêm quản Bắc Hải. Ngoài ngôi nhà, cụ Võ Hiển Đạt còn lưu giữ được nhiều đồ thờ cúng từ xa xưa do tổ tiên để lại. Với cụ Đạt, ngôi nhà là báu vật của tiền nhân, chính vì vậy cụ Đạt luôn nhắc nhở con cháu lưu tâm gìn giữ.

Còn ngôi nhà cổ của gia tộc họ Nguyễn, ở thôn Tây, xã An Vĩnh, ngôi nhà cổ này có niên đại tới hơn 200 năm tuổi, với thiết kế ba gian. Hệ thống kèo, cột gắn kết chặt với nhau theo kiến trúc nhà rường phổ biến trên đảo Lý Sơn lúc bấy giờ, tạo cho ngôi nhà sự uy nghi, vững chắc trước gió bão của vùng biển đảo. Theo hậu duệ của tộc họ Nguyễn là ông Nguyễn Từ, chỉ riêng hệ thống cửa và hoành phi, liễn đối,… tiền nhân ông bà của dòng họ đã phải vào tận đất liền để mời thợ mộc Kim Bồng (Quảng Nam) và thợ chạm, cẩn xà cừ từ Thừa Thiên Huế ra Lý Sơn để làm ròng rã hơn một năm trời.

Hiện tại, những ngôi nhà cổ trên đảo Lý Sơn được dùng làm nơi thờ cúng của các tộc họ. Hàng năm, tại đây thường diễn ra lễ tế, tri ân công đức tổ tiên những người đã giong buồm ra Biển Đông vượt qua muôn trùng sóng gió để đến quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa cắm cột mốc khẳng định chủ quyền theo lệnh triều Nguyễn năm xưa.

Ông Phạm Hoàng Linh - Phó Chủ tịch UBND huyện Lý Sơn cho biết, nhà cổ ở Lý Sơn có từ khoảng thế kỷ 17-18, mang phong cách kiến trúc thuần Việt, theo lối kiến trúc miền trung trung bộ; các hoạ tiết, hoa văn theo kiểu trạm trổ tứ linh long, lân, quy phụng, thể hiện tín ngưỡng tâm linh văn hóa Việt. Đặc biệt, ở một số nhà cổ trên đảo Lý Sơn mang kiến trúc của Cung Đình Huế. Kiến trúc ngôi nhà cổ ở Lý Sơn cũng rất đặc biệt vì chịu được thời tiết gió bão khắc nghiệt trên đảo. Nhà cổ có giá trị về mặt lịch sử, nên chúng tôi coi đó là một di sản hết sức quý báu của Lý Sơn

Hy vọng rằng, hệ thống nhà cổ ở Lý Sơn, nơi thể hiện nét độc đáo nét văn hóa của một làng nông chài sẽ được bảo tồn, tôn tạo xứng với giá trị và tầm vóc của nó, để phục vụ việc tìm hiểu, nghiên cứu về một dạng văn hóa vật chất, truyền thống của người Việt liên quan đến chủ quyền của đất nước đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Văn Mịnh​ - http://www.quangngai.gov.vn/